VISOKA TEHNIČKA ŠKOLA STRUKOVNIH STUDIJA U NOVOM SADU
U saradnji sa Akademijom mašinskih nauka Srbije, Društvom za tehničku dijagnostiku Srbije, Adam institutom iz Smedereva i Edukativnim centrom iz Novog Sada

4. KONFERENCIJA SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM NAPREDNE TEHNOLOGIJE U OBRAZOVANJU I PRIVREDI


Vrnjačka Banja, Hotel „Kralj“, 22. septembar 2025. – 23. septembar 2025.
ZBORNIK RADOVA

THE HIGHER EDUCATION TECHNICAL SCHOOL OF PROFESSIONAL STUDIES IN NOVI SAD
in collaboration with the Academy of Mechanical Sciences of Serbia, Society for Technical Diagnostics of Serbia, Adam Institute from Smederevo and Educational center from Novi Sad

THE 4th CONFERENCE WITH INTERNATIONAL PARTICIPATION "ADVANCED TECHNOLOGIES IN EDUCATION AND INDUSTRY"


Vrnjačka Banja, Hotel „Kralj“, on 22. September 2025 – 23. September 2025.
BOOK OF PROCEEDINGS

ISBN-978-86-6211-152-4 | Impresum | CIP
Kontakt: Visoka tehnička škola strukovnih studija u Novom Sadu, tel/faks: +381 21 4892511 / +381 21 4892515,
е-poštа: skola@vtsns.edu.rs

PREDGOVOR

Poštovani,
Pred Vama je zbornik radova 4. Konferencije sa međunarodnim učešćem “Napredne tehnologije u obrazovanju i privredi” i 41. Konferencije održavalaca Srbije. Kao i na prethodnim skupovima, pokušali smo da kroz ovu konferenciju i proisteklu publikaciju doprinesemo razvoju naučnih i stručnih znanja u mašinskom inženjerstvu, saobraćajnom inženjerstvu, elektrotehničkom inženjerstvu i informacionim tehnologijama, inženjerstvu zaštite, pravnim, ekonomskim i političkim naukama, psihologiji, grafičkom inženjerstvu i dizajnu i novim tehnologijama u drugim oblastima, u cilju bržeg napretka našeg društva i dostizanja evropskih standarda kojima smo nadamo se iz godine u godinu sve bliži.

Nadamo se da ćete iz publikovanih radova proširiti domen svojih znanja. Zbornik obuhvata oko 87 radova, koje su pisali autori iz zemlje i inostranstva. Posebno se zahvaljujemo svim autorima na ukazanom poverenju, recenzentima na korisnim sugestijama i kolegama iz tehničke pripreme da ovaj zbornik dobije konačnu formu i bude na vreme pripremljen. Zbornik je uređen u formi klikabilne veb stranice što će doprineti lakšem pronalaženju i citiranju radova autora.


Novi Sad, septembar 2025.
Naučni odbor


PREFACE

Dear Reader,
You are holding the proceedings of the 4th International Conference "Advanced Technologies in Education and Industry" and the 41st Conference of Maintenance Professionals of Serbia. As in previous gatherings, through this conference and the resulting publication, we have aimed to contribute to the advancement of scientific and professional knowledge in the fields of mechanical engineering, transportation engineering, electrical engineering and information technologies, safety engineering, legal, economic and political sciences, psychology, graphic engineering and design, as well as emerging technologies in other disciplines. The ultimate goal is to support the faster development of our society and the achievement of European standards, which we hope we are approaching year by year.

We hope that the published papers will help you broaden your knowledge and perspectives. The proceedings include approximately 87 papers authored by contributors from both Serbia and abroad. We would especially like to thank all the authors for their trust, the reviewers for their valuable suggestions, and our colleagues in technical preparation who ensured that this publication was completed on time and in its final form. The proceedings are presented in the form of a clickable web page, which will facilitate easier navigation and citation of the authors’ work.


Novi Sad, September 2025
Scientific Committee

SADRŽAJ / TABLE OF CONTENTS

Mašinsko inženjerstvo i industrijski softver





Ključne reči: Toplotna pumpa, sistem grejanja, termodinamički proces
Rezime: Toplotne pumpe u sistemu grejanja igraju ključnu ulogu u modernim energetskim rešenjima, naročito kada je akcenat na sistemu "zemlja – voda". Ovaj tip toplotne pumpe koristi zemlju kao izvor toplote i vode kao medijum za prenos te toplote u objekat koji se greje. Uloga toplotne pumpe u ovom sistemu je efikasno prenošenje energije sa niskotemperaturnog izvora (zemlje) na viši temperaturni nivo, čime se omogućava grejanje objekta i priprema tople vode.





Ključne reči: Obrada vodenim mlazom, abrazija, rezanje
Rezime: Rezanje vodenim mlazom pod visokim pritiskom je proces erozije. Velika brzina vodenog mlaze stvorena je puštanjem vode kroz mali otvor iz rezervoara pod pritiskom pri čemu dolazi do udara mlaza u površinu obradka. Tokom tog procesa kinetička energija se pretvara u pritisnu energiju što uzrokuje oštećenje materijala i stvaranje mikropukotina koje se šire pod dinamičkim opterećenjem mlaza. Širenju mikropukotina doprinosi i turbulentno strujanje tečnosti u pukotinama kao i kavitaciono delovanje nastalih vazdušnih mehurića tako da delovanjem vode dolazi do odvajanja i odnošenja materijala. Rezanje vodenim mlazom bez abraziva je pogodno za rezanje mekših materijala (npr. papir, drvo, koža, sunđer, PVC, najlon). Ukoliko je dodat abraziv vodenom mlazu mogu se obrađivati tvrđi materijali.





Ključne reči: Računarsko projektovanje, 3D štampa, razvoj proizvoda
Rezime: Računarsko projektovanje tokom prethodnih godina je postalo praktično nezamenljivo. 3D štampa je tehnologija proizvodnje trodimenzionalnih objekata koja ima široku primenu, pogotovo nakon drastičnog smanjenja troškova izrade i usvajanja novih tehnologija. U radu je predstavljen kompletan proces razvoja jednog proizvoda putem kompjuterskog projektovanja i 3D štampe. Cilj rada je da se primenom programskog paketa AutoCad izvrši projektovanje konkretnog proizvoda. Predmeti projektovani kao 3D modeli će se, primenom metode stapanjem istopljenog filamenta (FDM), fizički realizovati, te će se izvršiti funkcionalna analiza prednosti i nedostataka za pojedine varijante proizvoda kako bi se došlo do konačne verzije proizvoda.





Ključne reči: Conveyor lanes, monitoring, sensors, BTO system
Rezime: In the domain of industrial automation, facilitating the smooth movement of goods and materials through various stages, conveyor belt systems represent the backbone of production lines and so-called internal transport. As a special interest in the efficient functioning of transport systems, and for the reason of continuous work without breaks and continuous exploitation of the necessary significant driving forces, the issue of improving the efficiency and optimizing the operation of conveyor belts or belt conveyors arises. The paper presents the possibilities of creating a system for monitoring and controlling conveyor belts of the BTO system, as well as discovering potential causes of problems and errors in work, with the help of the data collection process and expert knowledge and identification of system abnormalities. At the same time, the data collected by system monitoring should be converted into knowledge, which can be interpreted and efficiently exploited, and on the basis of which automatic data analysis and reuse of expert knowledge for decision-making is possible. By the way, the development of these types of intelligent monitoring and control systems for cases of conveyor belts is still in the early stages of development, so the realization of such systems, as highly reliable and automated due to their complexity, places such research in the focus of future research development projects.







Ključne reči: Vibroakustički model, model sistema (ulaza i izlaza), parametarski model, model zamora, model akumulisane energije, model strukturnog lanca.
Rezime: U radu se analizira proces funkcionisanja hidrauličnih sistema uz mogućnost razvoja modela dijagnostike njihovog tehničkog. Prikazani su mogući modeli koji su univerzalni i mogu se primeniti za sve hidraulične komponente i sisteme, posebno na železničkim vozilima.




Ključne reči: Kompjuterizovana temografija, 3D skeneri, merenje, CAD model
Rezime: CT merenje je vrlo precizno i pruža pogled na sve dimenzije i najmanje detalje. Ova tehnologija omogućava virtuelni prikaz preseka i analizu unutrašnjih osobina bez lomljenja i rastavljanja, merenje debljine pregrada, njihovu udaljenost, prikaz položaja, oblika i veličine otvora. Takođe omogućuje zumiranje promatranog predmeta. U radu su prikazane prednosti CT uređaja za industrijsko merenje i analizu proizvoda.





Ključne reči: Halkogenidi, efikasnost, energija, obrazovanje, primena
Rezime: U ovom radu istaknut je značaj savremenih tehnologija i otkrića novih materijala sa superiornim osobinama, koji su postali ključni pokretači u oblikovanju budućnosti obrazovanja i globalne ekonomije. Savremeni sintetički materijali, sa specifičnim, posebno programiranim svojstvima za specifične primene, omogućavaju unapređenje performansi i trajnosti proizvoda, povećanje efikasnosti, smanjenje negativnih uticaja na ţivotnu sredinu, kao i razvoj potpuno novih tehnologija i primena. Sa rastućom konkurencijom na globalnim trţištima i sve većim fokusom na odrţivost, potreba za pametnijim, jačim i efikasnijim materijalima stalno raste. Na primeru novih halkogenidnih materija i njihove karakterizacije ilustruje se kompleksnost tematike, kako sa teorijskog, tako i sa eksperimentalnog aspekta, iz čega proizilazi značaj uvođenja savremenih materijala u sistem obrazovanja, ali i potreba za stalnim praćenjem novih dostignuća u ovoj oblasti.





Ključne reči: Zaštitna obuća, đon obuće, statički koeficijent trenja klizanja, opasnosti od klizanja
Rezime: Povrede nastale usled klizanja predstavljaju najčešći tip povreda koji se javlja u toku obavljanja različitih poslova. Posledice okliznuća na radnom mestu mogu biti u rasponu od veoma lakih do veoma teških povreda koje mogu da izazovu i trajni invaliditet. Gotovo je nemoguće pronaći čoveka koji se nikad nije okliznuo i pao, ili na poslu ili u toku obavljanja standardnih životnih aktivnosti. Obuća koju čovek ima na sebi može da spreči potencijalni nastanak klizanja i baš zbog toga potrebno je posvetiti posebnu pažnju prilikom izbora obuće (đona obuće). Veoma je važno da sam đon pored svog anatomskog aspekta ima dobru otpornost na klizanje, odnosno da je veliki koeficijent trenja između obuće i podloge. U radu su dati rezultati merenja statičkog koeficijenta trenja dve vrste gume na keramičkoj podlozi. Veoma je značajno pre same izrade đona obuće ispitati vrednosti statičkog koeficijenta trenja klizanja za različite tipove podloga i izvršiti odgovarajuće analize. Konkretni rezultati u ovom radu pokazali su da je veličina kontaktne površine imala veći uticaj na vrednost statičkog koeficijenta trenja klizanja od hrapavosti površine za ove uslove ispitivanja.






Rezime: Na izbor hidrauličkog fluida utiču faktori koje je potrebno u potpunosti sagledati i na osnovu najstrožijih kriterijuma, koje oni postavljaju, za što viši nivo pouzdanosti u radu, definisati poseban integralni model.




Ključne reči: Autobusa Volvo D9B 340, pohabanost, ležajevi, merna mesta, otkaz, pouzdanost.
Rezime: Praćenje pohabanosti ležajeva vratila u toku eksploatacije autobusa Volvo D9B 340, vrši se u uslovima određenim nizom različitih faktora koji dovode do poremećaja i njene pojave. Uticaj svake promene parametara stanja pouzdanosti predstavlja osnovu za razvoj novog modela, tako da se dalje obezbeđuje zahtevani nivo pouzdanosti ležajeva baziran na praćenju provere stanja komponenata sklopova autobusa Volvo D9B 340. Naredna istraživanja su obuhvatila određivanja ekstremnih vrednosti pohabaanosti ležajeva i njenu optimizaciju. Karakteristike izlaznih promena u procesu eksploatacije se mogu primeniti kao dijagnostički parametri, odnosno veličine pomoću kojih se daje ocena stanja leţajeva autobusa Volvo D9B 340.





Ključne reči: Tehnička dijagnostika, merni parametri, monitoring
Rezime: Parametri tehničke dijagnostike su posredne individualne veličine povezane sa strukturnim parametrima (vibracija, temperatura, zazor u ležaju, ...) i nosioci su informacija o tehničkom stanju sistema. U opštem slučaju dijagnostičke parametre možemo podijeliti na: parametre radnih procesa, parametre propratnih procesa i geometrijske parametre. U ovom radu su selektovani i prikazani najvažniji parametri koji se koriste kod nadzora i analize stanja tehničkih sistema, u realnim uslovima eksploatacije. Za identifikaciju stvarnog uzorka neispravnosti u radu, ponekad je potrebno ove parametre varirati sa radnim i geometrijskim parametrima.




Ključne reči: Advanced manufacturing technologies, artificial intelligence, mechanical engineering education, industrial application, CNC machining, robotics, predictive maintenance
Rezime: In today’s industrial environment, rapid technological changes require continuous adaptation and innovation. Advanced Manufacturing Technologies (AMT), particularly those supported by Artificial Intelligence (AI), have become a key factor in improving production processes and educational models in mechanical engineering. This paper explores modern AMT systems integrated with AI tools, their impact on engineering education, and practical applications in the industry. Specific applications are analyzed, such as predictive analytics in CNC machining, adaptive robotic systems, and intelligent maintenance systems. The research methodology is based on secondary source analysis [1], [2], field research through industrial surveys, and simulation experiments. The results show significant improvements in efficiency, reduced downtime, and accelerated learning in students through the use of AI technologies. The conclusion emphasizes the need for greater AI integration in mechanical engineering curricula and industrial practices, along with recommendations for further research.






Ključne reči: Željezničko vozilo, otkaz ležaja, osovinski sklop, temperatura, detekcija.
Rezime: Otkaz ležaja osovinskog sklopa spada među najčešće uzroke loma rukavca osovine i iskliznuća željezničkih vozila koja su uglavnom praćena ogromnom materijalnom štetom i ljudskim žrtvama. Na osnovu raspoložive dokumentacije (slika, opisa dogaĎaja itd.) autori rada su izvršili analizu uzroka otkaza osovinskog uležištenja kod teretnih vagona koji su se desili u Željeznicama RS, poslednjih deset godina. Istraživanjem su obuhvatili i tehnološki proces održavanja osovinskih uležištenja koji ima veliki uticaj na pouzdanu eksploataciju. Analizom istraživanja slučajeva loma rukavca osovine, autori su dali preporuku da je uvoĎenje sistema detekcije za kontinualno praćenje temperature ležajeva neminovno za sve vagone, a posebno za vagone starije dobi, kako bi postigli pouzdanost osovinskog uležištenja procesom eksploatacije. Dobijeni rezultati, sistematizovani u radu, mogu biti značajni za sve one koji se bave ovakvim i sličnim problemima, odnosno problemima razvoja, eksploatacije i održavanja željezničkih vozila, strategijama, propisima, itd.





Ključne reči: Održavanje prema stanju, pouzdanost, uštede
Rezime: U radu su istaknti osnovni stavovi za programiranje održavanja složenih tehničkih sistema. Posebno je izvršena analiza i izbor strategije održavanju prema stanju. Ocena efektivnosti formiranih varijanti programa održavanja vršena je putem njihovog upoređivanja sa baznim pokazateljima efektivnosti (za korektivno i preventivno odrţavanje).




Ključne reči: Advanced manufacturing technologies, artificial intelligence, mechanical engineering education, industrial application, CNC machining, robotics, predictive maintenance
Rezime: U radu se razmatra primena veštačke inteligencije u obrazovanju i privredi, sa fokusom na savremene proizvodne tehnologije. Posebna pažnja posvećena je razvoju i implementaciji AI alata kao što su neuronske mreže, 3D modeliranje i simulacije procesa obrade rezanjem, koji se sve više koriste kako u obrazovnim ustanovama tako i u industrijskoj praksi. Cilj rada je da se prikažu konkretni primeri kako veštačka inteligencija doprinosi unapređenju nastavnog procesa kroz interaktivne i vizuelne metode učenja, ali i optimizaciji industrijskih procesa, smanjenju troškova i povećanju kvaliteta proizvoda. Analizirane su mogućnosti integracije ovih tehnologija u obrazovni sistem i privredni sektor, uz razmatranje izazova i potencijala za dalji razvoj.








Ključne reči: Aluminum alloys, welded joints, friction stir processing, improve properties
Rezime: The paper proposes to investigate the effect of friction stir processing (FSP) on aluminum alloys before or after welding. By FSP processing, a homogenization of the alloy microstructure is achieved by a redistribution of the alloying element particles. This results in a change in the zonal hardness by improving the microstructure and reducing internal stresses [1-2]. Also, friction stir processing after welding contributes to the refinement of the microstructure, reduces porosities and the appearance of microcracks by the formation of very fine precipitates in the processed area due to the effect of intense plastic deformation and temperatures during processing [3-4].




Ključne reči: Friction stir processing FSP, working conditions, cooling medium, EN AW 6061 aluminum alloy, structural analysis, mechanical properties.
Rezime: Friction stir processing is an environmentally friendly solid-state processing process applied to welldefined areas of metallic materials, with the aim of locally modifying the microstructure and mechanical properties. Studies and research in the field of FSP processing of metallic materials show increased interest of researchers and specialists regarding the possibilities of application to a wide range of materials. The use of different working conditions and cooling media during the process can influence the microstructure and mechanical characteristics of the processed material. The paper analyzes friction stir processing in different working/cooling media of the aluminum alloy EN AW 6061, based on an analysis of the specialized literature. The studies show the possibility of applying FSP processing for this alloy, as well as changes in the microstructure and mechanical properties of the material after processing, obtaining different results depending on the working/cooling media used.






Ključne reči: FSP, dissimilar aluminum alloys, corrosion resistance, mechanical properties, microstructure refinement, welded joints
Rezime: The paper presents a critical and integrated analysis of Friction Stir Processing (FSP) applied to dissimilar welded joints of aluminum alloys from the 5xxx, 6xxx, and 7xxx series. Based on more than 30 recent primary sources and the author’s own experimental data, the effects of FSP on the microstructure, mechanical properties, and corrosion behavior of joints produced by TIG, MIG, FSW, or hybrid TIG + FSP methods are evaluated. Optimal technological windows (800–1000 rpm, 40–70 mm·min⁻ ¹, tilt angle 1.5–2°) are detailed, together with the influence of the number of passes, tool geometry, and micro-alloying additions (Sc, SiC/Gr, B₄ C, Fe foil). The summarized results show that FSP reduces grain size in the stir zone to 2–6 µm, increases tensile strength by 20–35%, doubles elongation, and eliminates porosity and solidification cracks. For AA6061/AA7075 joints treated by the TIG + FSP sequence, fatigue life improves by 40%, while for AA5083 welds, intergranular corrosion resistance becomes comparable to the base material. The paper provides a practical guide to FSP parameters and highlights relevant industrial applications - naval repairs, lightweight ballistic structures, cryogenic heat exchangers, and wear-resistant surface layers. Future research directions are also identified, including multiscale thermomechanical modeling, tool wear in Zn-rich alloys, and evaluation of ballistic impact behavior. The overall conclusion emphasizes that FSP is a green, robust, and efficient method for enhancing the performance of dissimilar aluminum alloy welded joints, with strong potential for large-scale implementation in aerospace, naval, automotive, and defense industries.





Ključne reči: Održavanje, modernizacija, upravljanje, sistemi grejanja, supstitucija, ekonomska opravdanost.
Rezime: Razvoj sistema za upravljanje grejanjem i klimatizacijom za putnički vagon serije Z2 razvijena je od strane firme LIEBHER 80 godina prošlog veka. To je modularni sistem za upravljanje željenom tempraturom odeljaka u vagonu (10 odeljaka) pri čemu se koristi upravljanje preko centralne jedinice i elektronskih potenciometara u svakom odeljku na osnovu kojih se daje signal klimi i grejnim registrima kao i brzini protoka vazduha određene temprature koji vrši hlađenje ili grejanje kroz rashladne kanale i regulaciju protoka. Zbog nemogućnosti proizvodnje delova i dugih rokova isporuke kao i nedostatka lagera delova i komponenata za zamenu i održavanje bilo je potrebno razvoj i primena supstitucije za rešavanja ovih problema. Prilikom razvoja substitucije za ovaj sistem otvorila prilika i za mogućnosti modernizacije u vidu daljinskog praćenja rada sistema kontrole defektaže rada komponenatai sistema u celini kao i praćenje trenutne pozicije vagona preko GPRS sistema.

Saobraćaj, urbanizam i građevinarstvo





Ključne reči: Projekat putanje kretanja, samohodni modularni transporteri, ubrzana konstrukcija mostova
Rezime: Nadovezujući se na osnovni pregled predstavljen u prethodnom radu, ova studija se bavi kritičnim aspektom dizajna putanje putovanja za samohodne modularne transportere u ubrzanoj izgradnji mostova. Efikasan transport teških komponenti mosta se u velikoj meri oslanja na precizno planiranje putanje kretanja, što obezbeđuje sigurnost, stabilnost i ekonomičnost tokom rada. Ovaj rad predstavlja koncept projektovanja putanje, identifikujući ključne parametre koji utiču na njegovo planiranje , uključujući geotehnička razmatranja , karakteristike terena, dimenzije opterećenja i fakt ore životne sredine. Analizirani su stvarni podaci o opterećenjima od mostova koji su transportovani u Sjedinjenim Američkim Državama, zajedno sa dimenzijama mostova, nudeći praktičan uvid u zaht jeve dizajna. Takođe su razmatrani bezbjednosni standardi i ekonomska opravdanja za projektovanje putanja, naglašavajući njihovu ulogu u obezb jeđivanju uspješnog sprovođenja projekta. Ova studija pruža sveobuhvatan okvir za inženjere u svrsi optimizacije putanja, minimiziranju troškova i poboljšaju efikasnost rada samohodnih modularnih transportera u složenim građevinskim okruženjima.




Ključne reči: Neuronske mreže, analiza rizika, građevinarstvo, predikcija rizika, Marina Apartments
Rezime: U ovom radu, koji se sastoji iz dva dijela, istražuje se primjena neuronskih mreža u analizi rizika tokom izvođenja građevinskih radova, kroz studiju slučaja objekta Marina Apartments u kompleksu Portonovi – Kumbor, Herceg Novi. Korišćenjem podataka iz realnog gradilišta i sintetičkih simulacija, razvijen je model zasnovan na dubokim neuronskim mrežama koji predviđa nivo rizika u različitim fazama izgradnje. Faktori poput vremenskih uslova, iskustva radnika, kvaliteta materijala i sprovedenih bezbjedosnih mjera analizirani su kako bi se identifikovali ključni uzroci povećanog rizika. Model je testiran i validiran, pri čemu je postignuta testna tačnost predikcije od 92.45%. Rezultati istraživanja mogu poslužiti kao osnova za unapređenje sistema upravljanja rizicima na gradilištima kroz upotrebu inteligentnih algoritama.




Ključne reči: Neuronske mreže, gradilište, Marina Apartments, bežične tehnologije, BIM, sajber-fizički sistemi
Rezime: Ovo je nastavak rada koji istražuje primjenu neuronskih mreža u analizi rizika na realnom gradilištu. Za studiju slučaja uzet je objekat Marina Apartments u Portonovom – Kumbor, Herceg Novi. Kroz sintetičke simulacije i podatke prikupljene tokom šestogodišnje izgradnje objekta, razvijen je model zasnovan na neuronskim mrežama koji predviđa nivo rizika u različitim fazama. Vremenski uslovi, iskustvo radnika, kvalitet materijala i bezbjedosne mjere analizirani su kako bi se identifikovali ključni uzroci visokog rizika. Model je testiran i validiran, pri čemu je postignuta visoka testna tačnost predikcije. Rezultati istraživanja treba da budu u službi osnove za unapređenje modernih sistema upravljanja rizicima na gradilištima kroz upotrebu savremenih tehnologija, kao što su bežične tehnologije, BIM i sajber-fizički sistemi.



Ključne reči: Trafic violations, young drivers, high school
Rezime: This paper explores the safety challenges, attitudes and habits of young drivers of high school age, with a particular focus on students who have recently obtained their driver's license or are preparing to take their driving test. Young people represent one of the riskiest groups in traffic due to lack of experience, tendency towards risky behavior, influence of peers and often insufficiently developed traffic culture. Through a survey conducted among high school students, the paper analyzes the frequency of risky behaviors (such as speeding, using a mobile phone while driving, and driving under the influence of alcohol), as well as the level of awareness of safety rules. The results show the need for additional educational programs in schools and campaigns aimed at raising awareness about responsible driving. The aim of the paper is to point out the importance of preventive action in the period when driving habits are just being formed.

Prirodno-matematičke nauke





Ključne reči: Nuklearna baterija, alfanaponska, betanaponska, radioizotopni termoelektrični generator
Rezime: Nuklearne baterije su uređaji koji generišu električnu energiju korištavanjem energije čestica i zračenja nastalih radioaktivnim raspadom. Interesovanje za ove baterije prvenstveno je posledica dugog veka trajanja (period poluraspada nekih radionuklida dostiţe i milijardu godina) i mogućnosti primene u ekstremnim uslovima gde su procesi punjenje ili zamena baterija neizvodljivi, npr. svemirskim stanicama, opremi postavljenoj na Arktiku i Antarktiku i dr. Pod pojmom nuklearna baterija podrazumeva se niz uređaja koji direktno konvertujui energije zračenja u električnu energiju. Interesovanje za ove uređaje je raslo i opadalo tokom godina da bi nuklearne baterije trenutno doţivljavale preporod kao „trajni izvori male energije― za različite primene. Posebno je značajno napomenuti istraţivanja koja za cilj imaju primenu radioaktivnog otpada u izradi nuklearnih baterija.





Ključne reči: Integracija nastave, Geogebra, Matematika, Fizika, Hemija, Biologija
Rezime: Primena savremenih tehnologija u nastavi i šire u učenju zahvaljujući razvoju efikasnih kopjuterskih aplikacija sve više je u upotrebi. Sa druge strane prožimanje programa različitih školskih predmeta omogućava sveobuhvatnije tretiranje konkretnih nastavnih tema. Vezano sa tim ovaj rad predstavlja različite mogućnosti korišćenja programskog paketa Geogebra u realizaciji integracije matematike i prirodnih nauka. Konkretno biće predstavljeni alati pomenutog programa i njihova primena u vizuelizaciji sadržaja fizike, hemije i biologije i njihova povezanost sa odgovarajućim matematičkim tehnikama. Velika prednost Geogebre je i u tome što automatski omogućava autorima da svoje radove jednostavno postave na internet čime to postaje opšte dostupno školskoj poulaciji na različitim nivoima. Primere predstavljene u ovom radu zajednički su izabrali autori a u Geogebri ih je modelovao Milan Živanović.





Ključne reči: Novi izvori energije, Radiofrekventna polja, Monte Karlo simulacija, Putanja elektrona, Edukacija studenata
Rezime: U ovom radu razmatra se značaj ispitivanja radiofrekventnih (RF) polja u obrazovanju studenata prirodnotehničkih nauka. Korišćenjem Monte Karlo simulacija modelirano je kretanje elektrona pod uticajem elektromagnetnog zračenja, čime se studentima pruža prilika da razumeju osnovne principe fizike plazme i RF interakcija sa materijom. Poseban akcenat stavljen je na primene RF tehnologija u kontekstu obnovljivih izvora energije, poput kontrolisane nuklearne fuzije i mikrotalasnih reaktora. Prikazana je i važnost obrazovanja u ovoj oblasti kao ključne komponente za razvoj održivih energetskih rešenja. Rad naglašava interdisciplinarni karakter obrazovanja, ulogu laboratorijskih vežbi u razvoju praktičnih veština, kao i značaj bezbednosnih aspekata prilikom rukovanja RF izvorima. Kroz sticanje ovih znanja i veština, studenti se osposobljavaju za aktivno učešće u globalnoj energetskoj tranziciji.

Elektrotehnika, telekomunikacije i informacione tehnologije





Ključne reči: Pametne mreže, pametna kuća, inteligentni uređaji, pametni termostat, aktivni kontroler
Rezime: Pametan dom je opremljen inteligentnim uređajima, kojima se pretvara klasičan dom u pametan. Ovi inteligentni uređaji međusobno su povezani komunikacionom mrežom, omogućavajući razmenu podataka i automatizovano upravljanje resursima u koje spadaju i napredna kontrolna rešenja koja imaju za cilj transformaciju zgrade u inteligentan sistem sa aspekta uštede energije





Ključne reči: Elektrovučna vozila, ispitna stanica promenljivog napona
Rezime: U radu su analizirani potrebni preduslovi za implementaciju ispitne stanice 10/25 (+10%, - 30%) kV, 50 Hz, Fabrike železničkih vozila „Želvoz“ u Smederevu. Pri tome su razrađeni postupci i metodologija ispitivanja sa dozvoljenim promenljivim naponom napajanja koje predviđaju savremeni standardi i međunarodni propisi za oblast elektrovučnih vozila. Nakon analize napona i struje na pantografu i u vučnim strujnim krugovima predloženi su elementi koji će kroz ispitivanje omogućiti dobijanje tačnih zaključaka o kvalitetu izvršene glavne opravke. Polazeći od poznavanja talasnih oblika napona i struja definisani su i kriterijumi za izbor i karakteristike elemenata mernog sistema od transduktora do učestalosti odabiranja mernog signala.




Ključne reči: Osnovna škola, računari, učenje programiranje, kreativnost, Roblox Studio
Rezime: Oblast informacionih i komunikacionih tehnologija (IKT) doživljava svoj nezaustavljivi razvoj. Kako je sama upotreba tehnologije u stalnom porastu javlja se i potreba za stručnjacima koji rade na njoj. Razvoj personalnih računara (PC) krajem dvadesetog veka doveo je do velike promene u tehnologiji sa kojom se realizuje komunikacija između ljudi. Stručnjaci koji se bave IKT moraju da poseduju specifična znanja a na prvom mestu je programranje. U radu će biti predstavljen uticaj izmena “materijala” na poboljšanje kreativnosti dizajna 3D video igre u Roblox studiju. Na taj način sam kreotor dobija kvalitetniji dizajn igre a ne samo “template” tj. izbor koji nudi sam Roblox studio. U toku kompletnog procesa izrade video igre stiče se: individualna kreativnost, poboljšanje znanja iz informatike i stranog jezika.




Ključne reči: Agilne metodologije, DevOps, Kontinuirana integracija (CI), Kontinuirana isporuka (CD)
Rezime: U ovom radu istražuje se integracija DevOps metodologije u agilnom razvoju softvera, sa ciljem unapređenja efikasnosti, kvaliteta i brzine isporuke softverskih rešenja. Rad obuhvata analizu osnovnih principa i praksi Agile i DevOps pristupa, pregled relevantnih istraživačkih radova, kao i predlog metodologije za njihovu kombinaciju. Poseban akcenat stavljen je na praktične aspekte implementacije, uključujući alate, procese i kulturne promene koje su ključne za uspešnu primenu ovih metodologija u savremenom softverskom razvoju. Istraživanje opisano u ovom radu primenjuje DevOps principe u okviru agilne metodologije Crystal, analizirajući efekte na efikasnost timskog rada i kvalitet isporučenog softvera.






Ključne reči: JavaScript, TypeScript, programski jezici, razlike, sličnosti, veb programiranje
Rezime: Java Script i TypeScript su moderni programski jezici koji se koriste u veb razvoju. JavaScipt je se smatra fleksibilnim jezikom i koristi se za izradu dinamičkih stranica, a TypeScript je nastao da reši nedostatke JavaScripta kao što je nedostatak statičke tipizacije. JavaScript ima široku podršku u pretraživačima, dok TypeScript uvodi statičko kucanje i dodatne objektno orijentisane funkcije kako bi mogle da se prave aplikacije velikih razmera. Svrha ovog rada je da se predstave ove dve tehnologije, odnosno da se uporede. Prikuplljene i analizirane su informacije kako bi se izdvojile ključne sličnosti i razlike između ova dva programska jezika. Razumevajući ove programske jezike, programeri mogu da donesu odluke kada biraju jezike za svoje projekte. Rad prikazuje da je TypeScript proširena i unapređena verzija JavaScripta i da je posebno korisno za velike projekte gde je važno sprečiti greške pri izvršavanju koda, tako da je cilj ovog rada da razjasni zašto je korisno da se koriste pomenuti programski jezici u zavisnosti od potrebe i složenosti projekta.



Ključne reči: Mikrokontroler, Multitasking, Inteakcija, Okolina, Senzor
Rezime: Rad daje osnovnie karakteristike operativnih sistema koji se primenjuju pri programiranju mikrokontrolera sa posebnim osvrtom na primenu operativnih sistema Salvo i Free RTOS. Osnovni principi su demonstrirani kroz primer jednostavnog softverskog rešenja za robotizovano vozilo koje može primenom prekidačkih senzora da reaguje na dodir i uz primenu senzora ultrazvuka na postojanje objekata u prostoru. Dati su programski listinzi zasnovani na programskom jeziku C posebno prilagođenom za Microchip PIC mikrokontrolere i pokazano je kako se programski jezik proširuje posebnim programskim bibliotekama koje osnovnom programskom jeziku mikrokontrolera dodaju funkcije koje ga stavljaju u okruženje multitasking operativnog sistema koji je pogodan za realizaciju projekata zasnovanih na višem nivou veštačke inteligencije, odnosno za projektovanje sistema koji su u stanji da iskažu povišen nivo interakcije sa okolinom.





Ključne reči: Didaktički sistem, PLC, HMI, programiranje, Web interfejs, Web server
Rezime: Multidisciplinarnost u savremenim tehničkim sistemima zahteva sticanje znanja i veština iz više različitih naučnih disciplina i njihovu integraciju u jedinstven sistem. Sticanje savremenih znanja i veština iz oblasti automatike, robotike i informacionih tehnologija predstavlja preduslov za razvoj i implementaciju digitalnih tehnologija. U radu je dat prikaz modela didaktičkog sistema koji integriše savremena znanja i veštine iz oblasti: Web programiranja, računarskih mreža, senzora, aktuatora i programiranja PLC-a. Realizovani upravljački sistem omogućava daljinsko upravljanje i nadzor asihronog motora u realnom vremenu pomoću bilo kog internet pretraživača. Mogućnost pristupa može se realizovati preko računara ili pametnih uređaja kroz WAN mrežu. Posebna pažnja posvećena je definisanju bezbednosnih mera u cilju zaštite sistema od nedozvoljenog pristupa.







Ključne reči: Klizište, monitoring, senzori, tehnologije, GeoNetSee, regulative
Rezime: Savremene tehnologije, zasnovane na upotrebi pametnih senzora i koncepta IoT (Internet of Things), sve više se primenjuju u brojnim oblastima rada. Njihov značaj i prednosti primene su višestruke, upravljanje veštačkim objektima i izvođenje različitih zadataka je značajno olakšano njihovom primenom. Shodno tome, u ovom radu je ukratko prikazano stanje u oblasti praćenja klizišta , kao i pregled najčešće korišćenih senzora i tehnologija. Dalje, u skladu sa navedenim, koncept projekta GeoNetSee (An AI/IoT-based sistem of GEOsensor NETvorks for real-time monitoring of NESTABLE TERrain and artificial structures), koji se bavi primenom pametnih senzora, koncepta IoT i veštačke inteligencije u oblasti praćenja klizišta, ukratko je predstavljen. Pored toga, definisani su njegovi glavni ciljevi, očekivani rezultati i značaj primene u ovoj oblasti.




Ključne reči: Vozila na elektro pogon, litijum-jonske baterije, infrastruktura za punjenje, zaštita od požara, preventivne mere
Rezime: Ubrzan razvoj elektromobilnosti zahteva bezbednu i pouzdanu infrastrukturu za punjenje vozila na elektro pogon. Rad analizira ključne bezbednosne rizike, aktuelne standarde i predlaže mere za unapređenje sistema zaštite prilikom korišćenja elektro punjača i prateće infrastrukture na parkinzima i garažama. Poseban fokus je na prepoznavanju rizika od pojave incidenta prilikom upotrebe vozila na elektro pogon i punjača, kao i značaj upotrebe adekvatnih preventivnih mera zaštite, upotrebe sertifikovane opreme i tehnički ispravne instalacije. U radu se ističe se važnost edukacije korisnika, kao i primene pametnih punjača sa IKT sistemima za rano otkrivanje opasnosti. Cilj ovog rada je da se ukaže na činjenicu sa integracija tehničkih i preventivnih mera, standarda i edukacije korisnika ima ključnu ulogu u stavranju bezbednih uslova za upotrebu elektro punjača u urbanom okruženju.







Ključne reči: Veštačka inteligencija, Mašinsko učenje, R, caret, randomForest, klasifikacija, predikcija
Rezime: Algoritmi mašinskog učenja (ML) čine temelj savremenih sistema veštačke inteligencije. Njihova primena omogućava automatizaciju analize podataka, identifikaciju obrazaca i donošenje odluka na osnovu podataka. U ovom radu biće demonstrirana praktična primena osnovnih algoritama mašinskog učenja kroz rad sa studentima druge godine master programa – Informacione tehnologije na Visokoj tehničkoj školi strukovnih studija u Novom Sadu, u okviru predmeta Algoritmi veštačke inteligencije. Pored teorijskih osnova, studentima su kroz praktične zadatke predstavljeni algoritmi poput KNN, Naivni Bajes, SVM i Random Forest, zajedno s njihovom implementacijom u programskom jeziku R koristeći pakete caret i randomForest. Rad uključuje poređenje performansi različitih algoritama na stvarnim skupovima podataka, čime se studentima omogućava sveobuhvatno iskustvo u razvoju i evaluaciji modela veštačke inteligencije.



Ključne reči: FWA, 5G, 4G, CPE, širokopojasni pristup, mmWave
Rezime: 5G fiksni bežični pristup (FWA) predstavlja modernu tehnologiju širokopojasnog pristupa internetu koja koristi 5G mobilne mreže za pružanje usluga domaćinstvima i poslovnim korisnicima bez potrebe za tradicionalnom žičnom infrastrukturom u pristupnom delu mreže. Sa širenjem i ovaj aspekt 5G mreža dolazi do izražaja kako u ruralnim, tako i u gradskim sredinama gde može biti veoma koristan u recimo smart city rešenjima. Ovaj rad se bavi osnovnim karakteristikama i elementima 5G FWA. Posebno se bavi ulogom 5G FWA u ponudi širokopojasnog pristupa sa akcentom na primenu u domaćinstvima koja nisu homogena u smislu svojih potreba za karakteristikama širikopojasne veze. Rad navodi i analizu postojećeg stanja primene 5G FWA u svetu.



Ključne reči: Veštačka inteligencija, algoritam, baze podataka, detekcija anomalija, Python
Rezime: U eri digitalizacije baze podataka predstavljaju centralnu ulogu u pouzdanom upravljanju informacijama u brojnim domenima, uključujući medicinu, finansije i industriju. Međutim, s obzirom na rastuću složenost i obim podataka, identifikacija anomalija postaje sve veći izazov. Ovaj rad se bavi analizom primene veštačke inteligencije u procesu detekcije anomalija u bazama podataka, sa posebnim osvrtom na tehnike mašinskog učenja. Razmatrani su pristupi nadziranog, nenadziranog i polunadziranog učenja, kao i njihove primene u realnim sistemima. Fokus je stavljen na biblioteke otvorenog koda u Python programskom jeziku, uključujući scikit-learn, PyOD i TensorFlow, koje omogućavaju razvoj efikasnih i skalabilnih rešenja. Takođe, opisani su konkretni algoritmi: KNN, One-Class SVM, Isolation Forest, autoenkoderi, LOF i DBSCAN uz prateće kod primere. Cilj rada je da pruži teorijski uvid i ponudi praktične smernice za savremene metode detekcije anomalija, doprinoseći time automatizaciji kontrole podataka u kompleksnim informacionim sistemima.



Ključne reči: TVWS, WSD, IEEE 802.11af, IEEE 802.22, VHF/UHF
Rezime: TV White Space (TVWS) označava neiskorišćene delove radiofrekventnog spektra dodeljenog za televizijsko emitovanje, najčešće u UHF opsegu. Ovi slobodni kanali nastaju kao rezultat prelaska sa analogne na digitalnu televiziju i tehničkih zahteva za izbegavanje interferencije između TV stanica. Korišćenje TVWS omogućava sekundarnim, neregulisanim uređajima pristup spektru bez ometanja primarnih korisnika, čime se povećava efikasnost spektralne upotrebe. Zahvaljujući izuzetnim propagacionim karakteristikama, TVWS tehnologija omogućava širokopojasni pristup internetu u ruralnim i teško dostupnim područjima, kao i primenu u pametnim mrežama, IoT i pametnim gradovima. U radu su date osnovne karakteristike TVWS, navedeni su standardi koji mogu da podrže TVWS i neki primeri uspešnih realizacija TVWS tehnologije.



Ključne reči: NLP, BERT, imenovani entiteti, odgovori na pitanja, sumarizacija, prevod
Rezime: Ovaj rad pruža pregled primene transformera u različitim zadacima obrade prirodnog jezika, pokazujući njihovu efikasnost, fleksibilnost i potencijal u rešavanju složenih NLP (Natural Language Processing) problema. Kroz analizu sentimenta, prepoznavanje imenovanih entiteta, odgovaranje na pitanja, sažimanje teksta, prevod i generisanje teksta, prezentovane su konkretne primere koje ilustruju kako transformeri, kao što su BERT, T5, BART i drugi, mogu da vrše složene zadatke analize i generisanja teksta.







Ključne reči: Veštačka inteligencija, industrija proizvodnje, prediktivno održavanje, kontrola kvaliteta, digitalni signali, robotska automatizacija.
Rezime: AI postaje ključni faktor u modernizaciji industrijske proizvodnje, omogućavajući unapređenje efikasnosti, smanjenje troškova i poboljšanje kvaliteta proizvoda. Tehnički aspekti primene AI obuhvataju integraciju sa postojećim industrijskim sistemima, primenu naprednih algoritama, razvoj digitalnih tvinadigitalne kopije sistema i primenu robota i automatizovanih sistema. Prediktivno održavanje, kao jedan od najistaknutijih AI pristupa, koristi algoritme mašinskog učenja za analizu podataka sa senzora, predviđajući kvarove i smanjujući neplanirane zastoje. Slično, AI sistemi za kontrolu kvaliteta koriste računarski vid i duboko učenje za detekciju defekata u realnom vremenu, što značajno poboljšavaju preciznost i smanjuju ljudske greške. Problemi kao što su visoki početni troškovi, složenost integracije i potreba za obukom stručnog kadra ostaju značajni faktori koji utiču na širu primenu (AI) i neizbežnim elementom buduće proizvodnje u industriji.



Ključne reči: Multimedija, interaktivno učenje, platforma za učenje, vizuelizacija gradiva, motivacija studenata, digitalna nastava.
Rezime: Ovaj rad istražuje efekte primene multimedijalne interaktivne platforme u visokom obrazovanju, sa fokusom na predmet iz oblasti računarske grafike. Platforma je osmišljena kao kombinacija vizuelno predstavljenih lekcija i kviza za proveru znanja, sa ciljem da unapredi proces učenja, poveća motivaciju i omogući lakše usvajanje gradiva. Istraživanje je sprovedeno kroz dve anonimne ankete: za studente i nastavnike, koje su obuhvatile ukupno 43 ispitanika. Analiza rezultata pokazuje visok stepen prihvatanja i pozitivne stavove obe grupe prema interaktivnom načinu učenja. Posebno je naglašena važnost vizuelnih elemenata, jasnog interfejsa i povratne informacije. Na osnovu dobijenih podataka, rad ukazuje na potencijal ovakvih platformi za široku primenu u savremenoj nastavi, kao i na potrebu da se ovakvi modeli dalje razvijaju i tehnički unapređuju.



Ključne reči: Programske paradigme, objektno-orijentisano programiranje, funkcionalno programiranje, tehnike predavanja programskih paradigmi, JavaScript, Node.js
Rezime: U okviru rada je predstavljen pristup predavanju funkcionalne programske paradigme studentima koji su prethodno savladali objektno-orijentisanu paradigmu, i već duže vremena je aktivno koriste. Ideja rada se oslanja na pristup predavanju funkcionalne programske paradigme predstavljen u prethodnom radu autora [1], gde se predlaže da se nakon izlaganja osnovnih principa funkcionalnog programiranja studentima prikažu UML modeli rešenja nekog problema iz realnog života primenom objektno-orijentisane i funkcionalne paradigme, kako bi uočili osnovne razlike u konceptu rešenja. Ovaj rad se bavi predstavljanjem razlike u kodiranju prilikom rešavanja pomenutog problema. Studentima se takođe predstavljaju rešenja dobijena primenom obe programske paradigme, kako bi uočili razlike u detaljima, i na taj način lakše usvojili novu programsku paradigmu





Ključne reči: Excel, What-if Analysis, Data Table, Financial Simulation, Planning, Decision-making
Rezime: What-if analysis (sensitivity analysis) is used when we want to look at the extent to which each change affects the overall outcome. Most What-if analyzes are actually mathematical calculations, which is a specialty of Exel. Sometimes the formula depends on multiple inputs and we need to see how different input values affect the result. A data table allows you to set one or two variables within a data set, where each variable can have an unlimited number of possible values. This method can be used both for the preparation of simpler forecasts and for the development of advanced business models. In this way, we gain insight into how changes in our assumptions affect financial results, which enables better planning and strategic decision-making based on data. In the example of the simulation, we showed how the combination of the price of the product and the number of units sold affect the profit, which facilitates the decision on the optimal price and production plan. The aim of the study is to present the advantages of this tool, so that future users gain a significant advantage in terms of accuracy, efficiency and clear planning of activities.






Ključne reči: Artificial intelligence, ANFIS, Analysis of teaching effectiveness, Educational process, Prediction of knowledge
Rezime: The effectiveness of teaching is one of the key indicators of the quality of the educational process and directly affects academic success and the level of acquired knowledge. The goal of this paper is the application of the artificial intelligence method, specifically the adaptive neuro-fuzzy inference system (ANFIS), for the analysis of factors that influence the effectiveness of teaching. The six most important factors were singled out as input variables: comprehensibility and clarity of presentation, applicability of knowledge in practice, quality of teaching material, teacher's commitment, working atmosphere in class and objectivity of assessment. The output variable is defined as the level of knowledge or grade achieved. The model enables the analysis of complex relationships between input factors and output value, as well as the prediction of teaching effectiveness based on combined pedagogical and motivational indicators. The obtained results show that ANFIS is an effective tool for assessing and improving the quality of education, as it enables the identification of factors with the greatest impact on achievements and provides a basis for further improvements in the teaching process.

Filozofija, psihologija, pedagogija i sociologija






Ključne reči: Učenje na daljinu, digitalni alati, obrazovna tehnologija, LMS platforme, veštačka inteligencija
Rezime: U radu se analizira upotreba savremenih tehnoloških alata u kontekstu učenja na daljinu, sa fokusom na njihove prednosti, izazove i potencijal za unapređenje obrazovnog procesa. Korišćenjem kvalitativne, deskriptivno-analitičke metode, analizirana je stručna literatura, istraživanja i izveštaji relevantnih organizacija. Poseban akcenat stavljen je na primenu LMS platformi, alata za videokonferencije, veštačku inteligenciju, gamifikaciju i interaktivno učenje. Istraživanje ukazuje na to da tehnološki alati omogućavaju veću fleksibilnost, personalizaciju nastave i angažovanost učenika, ali i otkrivaju izazove kao što su digitalni jaz, tehnička neosposobljenost nastavnika i problemi privatnosti. Zaključuje se da je za efikasno učenje na daljinu neophodan sistemski pristup koji uključuje kontinuiranu edukaciju i infrastrukturna ulaganja.



Ključne reči: Adaptivno učenje, adaptivne platforme, psihološka sigurnost, organizaciona psihologija, organizacioni razvoj, zaposleni
Rezime: Adaptivne platforme za učenje predstavljaju savremeni pristup obučavanju i razvoju zaposlenih, omogućavajući personalizovane sadržaje u skladu sa individualnim potrebama, stilovima i tempom učenja. Njihova implementacija u radnom okruženju doprinosi usvajanju novih znaja, razvoju veština i povećanju angažovanosti, ali i jačanju psihološke sigurnosti – osećaja da zaposleni mogu slobodno izražavati mišljenja, grešiti i učiti bez straha od osude ili sankcija. Psihološka sigurnost je ključna za stvaralaštvo, inovacije, timsku koheziju i organizacioni razvoj. Ova nova perspektiva organizacione psihologije ukazuje na važnost sinergije između tehnologije i psiholoških potreba zaposlenih. Kroz adaptivne platforme moguće je ne samo efikasnije učenje, već i stvaranje podržavajuće i sigurnije organizacione kulture, što dugoročno vodi ka većoj produktivnosti i zadovoljstvu zaposlenih.







Ključne reči: Online teaching, learning, e-learning, nursing, digital technologies in education
Rezime: Online teaching came into focus during the COVID-19 pandemic. Many universities have switched to online classes to prevent the spread of the corona virus infection. The aim of the research study is to assess nursing students' satisfaction with online teaching. The research was designed as a cross-sectional study. The largest number of students followed the online classes, the quality of the classes and the satisfaction of the students were evaluated with the highest marks. A large number of students who are employed state that online classes would suit them even in regular circumstances. Online teaching has a large number of advantages and limitations, it is necessary to carefully design and implement online teaching so that educational efficiency remains at a high level.



Ključne reči: Mental toughness, sports psychology, sports performance, motivation, self-confidence, stress, training, resilience
Rezime: Mental toughness is a psychological trait that enables athletes to achieve high performance despite the pressures, challenges, and stressors present in the sporting environment, confirming its direct connection to success in sports. This review article analyzes the models and psychological aspects of mental toughness, its role in sports performance, the potential for development through training and psychological interventions, and implications for sports practice. The relationships between mental toughness and related constructs such as selfconfidence, motivation, emotion regulation, and stress resilience are significant guidelines for coaches and sports psychologists, aiming to enhance athletes' mental preparedness. The role of coaches and sports psychologists in facilitating these processes, as well as differences in the manifestation of mental toughness in athletes of various ages and competition levels, are crucial for the necessary integration of psychological factors into the training system, thus creating a stronger foundation for achieving sports goals.



Ključne reči: Self-confidence, sport psychology, athletes, career stages, psychological factors, motivation, resilience, performance
Rezime: Athletes’ self-confidence is one of the key psychological factors that directly affect sports performance, consistency of achievement, and resilience to stress. This review paper aims to analyze the mechanisms involved in the development and maintenance of self-confidence in sports across different stages of an athletic career—from early youth development, through peak competitive performance, to the transitional or retirement phase. Special attention is given to both interpersonal and intrapersonal factors, including selfperception, coaching style, feedback, team dynamics, and psychological interventions. By presenting relevant theoretical models and contemporary empirical research, this paper provides clear insights into effective strategies for building, stabilizing, and enhancing self-confidence. Understanding these processes is essential for the psychological preparation of athletes and for the long-term preservation of their mental well-being and motivation.



Ključne reči: Emotional intelligence, interpersonal relationships, professional success, empathy, communication, leadership, self-regulation, teamwork
Rezime: Emotional intelligence (EI) refers to a set of abilities that enable an individual to recognize, understand, and effectively manage their own and others' emotions. In contemporary society, its significance is increasingly recognized in the context of interpersonal relationships and professional success. This review paper explores theoretical frameworks and contemporary empirical findings on the impact of EI on the quality of interpersonal interactions and work performance. Special attention is given to the dimensions of EI, such as selfawareness, self-regulation, empathy, motivation, and social skills, and their role in enhancing teamwork, leadership, decision-making, and conflict resolution. Educational strategies for developing EI in educational and organizational contexts are also discussed. Based on the reviewed findings, it is concluded that emotional intelligence plays a crucial role in successful professional adaptation and the building of quality interpersonal relationships.



Ključne reči: Etika, moral, organizaciona kultura, sistem
Rezime: Imajući u vidu da organizaciona kultura predstavlja jedinstven sistem ponašanja i vrednosti članova jedne organizacije, u ovom radu analiziraće se kroz prizmu etike i morala kao osnovnih determinanti koje je određuju. Kantovo obrazloženje deontološkog pristupa podrazumeva individualnu odgovornost za moralni poredak, pri čemu se postupak pojedinca ili organizacije posmatra sa aspekta dužnosti ili namere. U tom ključu problem moralnog integriteta biće sagledan kroz perspektivu organizacione strukture koja funkcioniše po principima poslovne etike.

Pravo, ekonomija i političke nauke







Ključne reči: Privatne visokoškolske institucije, racio analiza, pokazatelji likvidnosti
Rezime: Sektor visokog obrazovanja u Republici Srbiji karakteriše dominacija državnih visokoškolskih instutucija u odnosu na privatne. Za razliku od državnih, privatne visokoškolske institucije, kao i drugi poslovni entiteti, pored javnog interesa, moraju da zadovolje interese vlasnika – opstanak da duži rok uz zadovoljenje odgorarajućeg nivoa profita i osiguranje solventnosti i likvidnosti. Cilj ovog rada je prikazati analizu likvidnosti visokoškolskih institucija u Republici Srbiji koje su u privatnom vlasništvu za period 2020-2022. godine.






Ključne reči: Upravljanje, uspeh, korenite promene, parametri i ciljevi, performanse
Rezime: Pedesetih godina dvadesetog veka, Japan je praktično operacionalizovao benčmarking. On je slao emisare širom sveta, a pre svega u SAD, da pronađu najbolju praksu u pojedinim oblastima, koja bi se mogla primeniti i u japanskoj privredi. Zahvaljujući tome, Japanci su uspeli da od relativno zaostale zemlje stvore svetsko čudo, da ostvare ekonomski rast koga nije zabeležila nijedna zemlja na svetu.








Rezime: Složenost i kompleksnost mrežnog planiranja , kao metode rukovođenja projektima, proizilazi iz složenosti i kompleksnosti projekta. To je zapravo i suština rukovođenja. Problem je u sagledavanju i ocenjivanju složenosti, kompleksnosti i prioriteta posla, što u suštini znači jedan kompleksan i sveobuhvatan pristup rukovođenju.




Ključne reči: Ekonomski faktori, Srbija, Mađarska, BDP po glavi stanovnika, izdvajanja za zdravstvo, siromaštvo, dostupnost zdravstvenih usluga, zdravstvena infrastruktura
Rezime: Cilj ovog istraživanja je da analizira povezanost ključnih ekonomskih faktora i zdravstvenih ishoda u Srbiji i Mađarskoj, dve susedne zemlje sa različitim ekonomskim karakteristikama. Upotrebljeni su kvantitativni podaci iz međunarodnih izvora, poput Svetske banke i Eurostata, kako bi se analizirali faktori poput BDP-a po glavi stanovnika, izdvajanja za zdravstvo, stope nezaposlenosti i siromaštva, kao i zdravstveni ishodi, uključujući očekivani životni vek, smrtnost i dostupnost zdravstvenih usluga. Rezultati pokazuju da Mađarska, sa višim BDP-om i većim ulaganjima u zdravstvo, ima bolje zdravstvene ishode, poput dužeg očekivanog životnog veka i niže stope smrtnosti, u poređenju sa Srbijom. Razlike u zdravstvenim uslovima su povezane sa višim ulaganjima u infrastrukturu, boljim pristupom preventivnim programima i većom pokrivenošću zdravstvenim osiguranjem u Mađarskoj. Preporučuje se da Srbija poveća izdvajanja za zdravstvo i unapredi organizaciju zdravstvenih usluga kako bi smanjila razlike u zdravlju u odnosu na razvijenije zemlje.




Ključne reči: Inovacija, novi proizvodi, brend, ponašanje potrošača, lojalnost potrošača
Rezime: Rad istražuje uticaj uvođenja novog proizvoda od strane poznatih brendova na lojalnost potrošača, naglašavajući značaj prepoznatljivosti brenda, marketinških strategija i očekivanja potrošača. U savremenom poslovnom okruženju, razvoj novog proizvoda predstavlja ključnu strategiju za održavanje konkurentske prednosti i jačanje tržišne pozicije. Poznati brendovi uživaju prednost u percepciji potrošača, koji često očekuju viši kvalitet i bolju podršku prilikom lansiranja novih proizvoda, ali s druge strane to nosi rizik ukoliko se očekivanja ne ispune. Rad analizira kako prepoznatljivost brenda, strategije marketinga i očekivanja potrošača utiču na prihvatanje inovacija novog proizvoda. Razumevanje ovih faktora može pomoći preduzećima da efikasnije plasiraju nove proizvode i obezbede ili unaprede lojalnost ciljnog tržišta. Pored toga, rad doprinosi i razvoju teorijskih okvira u marketingu u pravcu ponašanja potrošača.






Ključne reči: Lider, tim, organizacija, motivacija, komunikacija, poslovni uspeh, kvalitet
Rezime: Liderska uloga najvišeg rukovodstva predstavlja ključni faktor u ostvarivanju planiranog i očekivanog kvaliteta proizvoda i usluga, što neposredno utiče na zadovoljstvo korisnika, drugih zainteresovanih strana, kao i na postizanje održivog uspeha organizacije. Potrebno je da rukovodstvo bude u potpunosti posvećeno realizaciji strateških ciljeva organizacije, pri čemu lider ima presudnu ulogu u formiranju vizije i usmeravanju zaposlenih ka njenom ostvarenju. U ovom radu nastojali smo da ukažemo na značaj sveobuhvatnog sagledavanja faktora koji utiču na izgradnju uspešnog tima, uključujući motivaciju, komunikaciju, dinamiku grupa i pojedinaca, kao i ulogu moći unutar organizacione strukture. Integrisanim pristupom ovim aspektima moguće je formirati stabilan i funkcionalan tim, sposoban da doprinese ostvarivanju organizacionih ciljeva. Timski rad, pored toga što podstiče motivaciju i profesionalno zadovoljstvo zaposlenih, doprinosi njihovoj većoj posvećenosti organizacionim ciljevima. Dosadašnja iskustva ukazuju na to da timski rad unapređuje međusobnu komunikaciju među zaposlenima, povećava organizacionu fleksibilnost i doprinosi razvoju profesionalnih veština pojedinaca.





Ključne reči: Informaciona tehnologija, veštačka inteligencija, internet, turizam i hotelijerstvo
Rezime: Primena informacionih tehnologija i veštačke inteligencije sektoru turističke privrede je donela brojne benefite i povećan broj konzumenata usluga koji svoje destinacije pretražuju putem interneta..Savremena tehnološka rešenja imaju ključnu ulogu u turističkoj proceni lanca vrednosti i izboru destinacije. Elementi veštačke inteligencije se ugrađuju i u postojeće informacione sisteme, veb sajtove, portale i sl. U skladu sa uslovima na tržištu, primena savremenih informacionih tehnologija promenila je odnos i način komunikacije između turističke potražnje i turističke ponude.Cilj rada je da ukaže na značaj tehnoloških inovacija i njihovu praktičnu primenu u savremenom turističkom poslovanju, odnosno da ukaže na konkretne promene i njihov uticaj u turizmu i hotelijerstvu.





Ključne reči: Chatbot, artificial intelligence, marketing, CRM and digital transformation
Rezime: In the modern digital environment, the development of technology, especially artificial intelligence and machine learning, has led to the transformation of marketing strategies of companies. As intelligent conversational agents, chatbots are becoming indispensable tools in communication with users, improving the user experience, optimizing business processes and contributing to consumer loyalty. This paper aims to investigate the use and importance of chatbots within marketing campaigns, with particular reference to their contribution to customer relationship management (CRM) and the development of personalized strategies. Through a literature review and an analysis of existing research, the paper identifies the key benefits of using chatbots, such as 24/7 availability, reducing operating costs and enhancing user engagement. It also discusses challenges in terms of data privacy and regulatory frameworks, as well as future trends in the development of chatbot marketing. The results indicate that the integration of artificial intelligence in marketing will become increasingly important for the competitiveness of companies in the digital economy.





Ključne reči: Tehnologija, ugostiteljska industrija, marketing, upravljanje, usluga kupcima, digitalna transformacija, inovacije
Rezime: Razvoj tehnologije značajno je transformisao sektor ugostiteljstva, posebno u oblastima upravljanja i marketinga. Savremeni digitalni alati omogućili su efikasnije poslovanje, bolju organizaciju resursa i kvalitetniju komunikaciju sa gostima. Upravljački softveri kao što su sistemi za rezervacije, praćenje zaliha i automatizacija procesa omogućavaju menadžerima da donose brže i informisanije odluke. Takođe, mobilne aplikacije, digitalni meniji i beskontaktno plaćanje povećali su komfor gostiju i smanjili potrebu za fizičkim kontaktom. S druge strane, tehnologija je potpuno promenila način na koji se ugostiteljski objekti promovišu. Digitalni marketing omogućava ciljanje specifičnih grupa korisnika, što povećava efikasnost promotivnih kampanja i doprinosi boljem pozicioniranju na tržištu. Personalizacija ponude uz pomoć analize podataka dodatno jača lojalnost gostiju. U savremenom poslovnom okruženju, tehnologija igra ključnu ulogu u unapređenju kako upravljanja, tako i marketinških aktivnosti. Digitalna transformacija nije samo trend, već nužnost za opstanak i konkurentnost ugostiteljskih objekata – bilo da se radi o restoranima, hotelima, kafićima ili lancima brze hrane.



Ključne reči: Javne nabavke, revizija, obrazovanje, zdravstvo
Rezime: Predmet ovog istraživanja su preporuке date nakon revizija sprovedenih 2023. godine, s posebnim fokusom na rešavanje nepravilnosti i neefikasnosti u procesima javnih nabavki. Metodologija istraživanja obuhvata statističku analizu podataka dobijenih iz 18 pojedinačnih izveštaja (9 iz sektora obrazovanja i 9 iz sektora zdravstva), koji su sadržali ukupno 151 preporuku. Rezultati istraživanja pokazuju da je većina preporuka svrstana u Prioritet 2 (za sprovođenje u roku od 1 do 3 godine), dok je manji broj spadao u Prioritet 1 (za sprovođenje u roku od 90 dana). Analiza nije pokazala značajnu razliku između srednjih škola i zdravstvenih ustanova u raspodeli preporuka prema prioritetima, što ukazuje na sličan obrazac nepravilnosti u oba sektora. Ovo istraživanje pruža uvid u trendove i prakse upravljanja javnim sredstvima i naglašava važnost pažljivog planiranja i sprovođenja javnih nabavki u javnom sektoru.





Ključne reči: Ekoturizam, održivi razvoj, zaštićena prirodna dobra, indikatori, Srbija
Rezime: Održivi razvoj ekoturizma da bi postao dominantan, mora da ponudi autentičnost, jedinstvenost i inovativnost turističkih sadržaja, za kojim postoji sve veća potražnja. Osnovni cilj je očuvanje prirodnih i antropogenih vrednosti, radi postizanja neophodne ravnoteže, gde zadovoljenje motiva i želja sadašnjih turista neće uticati na ugrožavanje budućih generacija. Iz toga, proizilazi da se koristi od održivog turizma protežu na dugoročne staze i da se nikako ne može govoriti o kratkoročnom pozitivnom efektu. Predmet rada se odnosi na ulogu i značaj zaštićenih prirodnih dobara u ukupnoj turističkoj ponudi na teritorijama Opštine: Valjevo, Ljig, Obrenovac, Sremska Mitrovica i Pećinci. U radu su primenjeni komparativni indikatori EU o održivosti turizma koji se zasnivaju na sistemu kodiranja/označavanja za svaki indikator ponaosob, i na taj način se dobija racionalna, realna i objektivna slika o trenutnoj i sadašnjoj situaciji turizma koja se može označiti: kritična, podnošljiva i održiva. Od ukupno pet indikatora EU o održivosti turizma u radu će biti korišćena dva: ekonomski i socijalni. Rezulati istraživanja su pokazali da u svih pet navedenih opština stanje se može označiti podnošljivo i da postoje realni uslovi za upešan razvoj turizma u ukupnoj turističkoj ponudi. U budućem periodu veću pažnju treba posvetiti marketingu, promociji, izgradnji smeštajnih i ugostiteljskih kapaciteta, i stvaranju novih turističkih sadržaja.



Ključne reči: Artificial intelligence, digital technologies, mass media, marketing strategy, media industry
Rezime: Artificial intelligence enables numerous improvements in media work and the creation of positive effects resulting from its application. The subject of research in the paper is the use of artificial intelligence as support for marketing in the media. The goal of the research is to point out the most important elements that are related to the use of artificial intelligence in the field of media marketing. The practical application of artificial intelligence in the media industry has extremely high potential, which is supported by the findings in the paper. Artificial intelligence represents an extremely powerful modern technology that can significantly improve the media's marketing strategy. However, the limitation of its application in the media industry is noted due to its limitation to exclusively assigned activities.





Ključne reči: Nacionalna procena rizika, pranje novca, finansiranje terorizma, pretnje, ranjivosti, posledice
Rezime: Međunardna obaveza svake zemlje je da pravilno identifikuje, procenjuje i razume svoje rizike od pranja novca i finansiranja terorizma. Procena rizika je složen proces, čiji je cilj da se utvrde potencijalne ranjivosti i pretnje koje mogu olakšati pranje novca, kako bi se implementirali odgovarajući kontrolni mehanizmi za smanjenje tih rizika. Srbija primenjuje sveobuhvatan pristup pri identifikovanju, proceni i razumevanju svojih rizika. Centralni element njenog sistema je periodična Nacionalna procena rizika (NPR), koja se, prema zakonskim propisima, sprovodi svake 3 godine. Najnovija Nacionalna procena rizika za Srbiju iz 2024. godine utvrdila je da pranje novca predstavlja visok rizik za vladine ciljeve vezane za smanjenje ekonomske stratifikacije stanovništva i sprečavanje kriminalizacije ekonomske aktivnosti; srednje visok rizik za fiskalnu stabilnost, napore u borbi protiv korupcije i poverenje građana u državne institucije i demokratski razvoj; srednji rizik za privlačenje stranih i domaćih investicija; i srednje nizak rizik za razvoj tržišta kapitala u Srbiji.



Ključne reči: Digitalni katalog, marketing, dizajn, korisničko iskustvo, interaktivnost
Rezime: U savremenom poslovnom okruženju, digitalni katalozi predstavljaju ključni alat za promociju proizvoda i usluga. Ovaj rad analizira značaj digitalnih kataloga u marketinškim strategijama, sa posebnim naglaskom na dizajn, funkcionalnost i korisničku percepciju. Kroz sprovedeno anketno istraživanje identifikovane su preferencije korisnika u pogledu formata, interaktivnosti i pristupačnosti digitalnih kataloga. Rezultati ukazuju na značaj dizajna i korisničkog iskustva kao faktore koji direktno utiču na efikasnost digitalnog marketinga. Ova anketa sprovedena je u okviru istraživačkog rada koji prethodi izradi master rada, čija tema je kreiranje digitalnog kataloga za sopstvenu firmu. Dobijeni rezultati poslužiće kao osnova za dizajn i funkcionalna rešenja koja će biti primenjena u konkretnom projektu.







Ključne reči: Benčmarking, timski rad, organizacijona efikasnost, modeli formiranja timova, unapređenja znanja
Rezime: Benčmarking kao način unapređenja poslovanja zahteva dobru organizaciju i blagovremeno planiranje, prema tome formiranje tima je od izuzetnog značaja za ovkvu vrstu rukovođenja. U ovom radu biće predstavljen model po kome će se formirati timovi za efikasan benčmarking i dobro funkcionisanje jedne radne organizacije,samim tim biće predstavljene neke od prednosti, nedostataka a i rešenja u ovakvim slučajevima.




Ključne reči: Pregovaranje, poslovna komunikacija, poverenje, strategije verbalne i neverbalne komunikacije
Rezime: Poslovno pregovaranje predstavlja jedan od ključnih faktora uspeha u savremenom poslovnom okruženju, jer omogućava usklađivanje različitih interesa i postizanje obostrano korisnih dogovora. U literaturi se pregovaranje definiše kao proces interakcije u kojem učesnici nastoje da pronađu optimalno rešenje kroz komunikaciju i kompromis [1]. Reč je o složenom procesu koji obuhvata verbalne i neverbalne aspekte komunikacije, građenje poverenja i prilagođavanje specifičnom kontekstu. Tradicionalni modeli pregovaranja oslanjali su se na formalnost i rigidne strukture, dok savremeni pristupi ističu saradnički odnos, emocionalnu i kulturnu inteligenciju, kao i primenu digitalnih tehnologija, koje napređuju komunikaciju, olakšavaju analizu interesa učesnika i ubrzavaju celokupan proces postizanja saradnje. Ovaj rad analizira stilove poslovnog pregovaranja, ulogu komunikacije i značaj strategija koje doprinose uspešnom postizanju ciljeva. Doprinos rada ogleda se u sistematizaciji teorijskih saznanja i identifikaciji ključnih komunikacijskih strategija koje, omogućavaju efektivne i održive pregovaračke ishode.

Medicinske nauke





Ključne reči: Veštačka inteligencija, otvoreni medicinski podaci, predikcija ishoda, algoritmi mašinskog učenja, XGBoost, CNN
Rezime: Primena veštačke inteligencije (VI) u analizi otvorenih medicinskih podataka predstavlja ključnu komponentu modernog zdravstvenog sistema. Cilj ovog rada je istraživati efikasnost različitih algoritama VI u predikciji ishoda lečenja koristeći otvorene baze podataka, poput MIMIC-III. U metodološkom pristupu korišćeni su algoritmi logističke regresije, stabala odlučivanja, konvolicionih neuronskih mreža (CNN) i ekstremnog gradijentnog pojačanja (XGBoost). Evaluacija performanski obavljena je korišćenjem metrikakao kao što su tačnost, osetljivost, specifičnost, F1 skor i AUC vrednost. Rezultati pokazuju da XGBoost postiže najvišu tačnost (85.7%) i AUC vrednost (0.89), dok CNN pokazuje visoku tačnost u analizi medicinskih slika. Tradicionalni algoritmi, poput logističke regresije i stabala odlučivanja, imaju niđu preciznost, ali veću interpretabilnost. Zakljućeno je da napredni VI algoritmi značajno doprinose poboljšanju predikcije ishoda, ali je neophodna dalja optimizacija rada povećanja interpretabilnosti i pouzdanosti u kliničkoj praksi.




Ključne reči: Veštačka inteligencija, medicinske slike, detekcija anomalija, CNN, VAE, AE, Isolation Forest
Rezime: Detekcija anomalija u medicinskim slikama predstavlja ključan izazov u modernoj medicinskoj dijagnostici. Ova studija evaluira efikasnost javno dostupnih algoritama, uključujući Autoencoders (AE), Variational Autoencoders (VAE), Convolutional Neural Networks (CNN) i Isolation Forest, u detekciji anomalija na različitim tipovima medicinskih slika (rendgenski, CT i MRI). Korišćene su baze ChestX-ray14, LUNA16 i MIDAS, a rezultati su analizirani koričćenjem metrika kao što su tačnost, osetljivost, specifičnost, F1 skor i AUC. CNN algoritam je postigao najveću tačnost (86.5%) i AUC vrednost (0.90) u analizi rendgenskih snimaka, dok je VAE bio efikasan u detekciji anomalija na MRI snimcima. Algoritam Isolation Forest pokazao je ograničene performanse na CT snimcima. Zaključeno je da napredni algoritmi dubokog učenja značajno poboljšavaju detekcije anomalija, ali je potrebno dalje unapređivanje interpretabilnosti modela za širu kliničku primenu.




Ključne reči: Ekonomski razvoj, zdravstveni ishodi, BDP, javna izdvajanja za zdravstvo, očekivani životni vek, zdravstvena politika, siromaštvo, socijalna nejednakost
Rezime: Ovaj rad istražuje povezanost između ekonomskog razvoja i zdravstvenih ishoda u različitim zemljama, sa fokusom na ulogu ekonomskih faktora kao što su bruto domaći proizvod (BDP) po glavi stanovnika, javna izdvajanja za zdravstvo, stopa zaposlenosti i nivo siromaštva. Korišćenjem podataka iz međunarodnih izvora (WHO, Svetska banka, OECD, Eurostat), analizirani su trendovi i razlike u očekivanom životnom veku, stopi smrtnosti i dostupnosti zdravstvenih usluga. Rezultati pokazuju da viši nivo ekonomskog razvoja pozitivno korelira sa boljim zdravstvenim ishodima, dok veće javne investicije u zdravstvo doprinose produženju životnog veka i smanjenju smrtnosti. Poseban značaj imaju i faktori socijalne politike, kao što su pristup preventivnim merama i zdravstvenom osiguranju. Zaključuje se da ekonomska stabilnost i strateška ulaganja u zdravstvo predstavljaju ključne preduslove za unapređenje javnog zdravlja i smanjenje zdravstvenih nejednakosti među populacijom.

Biotehnologija i poljoprivreda






Ključne reči: Organic farming, artificial intelligence, deep learning, sustainable agriculture
Rezime: Organic farming has gained global prominence as a sustainable alternative to conventional agriculture, driven by increasing awareness of environmental and health concerns. Its growth is supported by evolving consumer preferences and a shift away from synthetic inputs such as antibiotics, chemical fertilisers, and growth promoters. Despite its ecological benefits, such as enhanced biodiversity and improved soil health, organic farming faces persistent challenges, including greater vulnerability to pests, diseases, and restrictions on antimicrobial agents, which can impact productivity and economic viability. Recent advances in artificial intelligence (AI) present new opportunities to address these challenges. AI technologies have shown considerable potential in optimising pest and disease management, resource allocation, and automation of farm operations, enhancing both efficiency and sustainability in organic systems. This paper explores the potential of artificial intelligence in enhancing organic production. It examines the basic definitions and principles of organic farming, as well as the differences between organic and conventional agriculture, with an emphasis on the advantages and challenges of organic production for the environment and human health. Furthermore, it analyzes key AI technologies and their specific applications in organic agriculture, along with examples of successful AI implementations in organic production

Inženjerstvo zaštite




Ključne reči: Vatrogasci-spasioci, evakuacija, spasavanje, požari, tehničke intervencije
Rezime: Spasavanje ugroženih lica u različitim vanrednim situacijama je od presudnog značaja za vatrogasce - spasioce. Rad obrađuje normativno pravnu regulativu koja reguliše organizaciju, način rada, kriterijume za izbor kandidata za osnovnu obuku, zdravstvene i psihofizičke uslove koje moraju ispuniti kandidati. Posebna pažnja je posvećena mestu i ulozi vatrogasaca-spasilaca u evakuaciji i spasavanju ugroženih lica prilikom elementarnih nepogoda i nesreća i TT udesa i katastrofa. Cilj rada je bolje razumeti kako vatrogasci - spasioci doprinose sigurnosti i spasavanju života ljudi u kritičnim trenucima.



Ključne reči: Silicijum-dioksidni aerogelovi, odela za zaštitu od požara
Rezime: U radu su prikazane osobine, vrste i način dobijanja aerogelova, posebno silikatnih aerogelova. Hidrofobnost, mala gustina i izuzetno niska toplotna provodljivost su osobine zbog kojih se već decenijama primenjuju u svemirskim letelicama, vazduhoplovnoj industriji, vojnoj industriji, elektronici. Iznenađujuće, ali istraživanja primene aerogelova u zaštitnoj odeći vatrogasaca zastupljenija su tek u novije vreme. Glavni razlozi su, verovatno, visoka cena ovih materijala, kao i izražena krtost. Ipak, poslednjih godina raste broj radova koji se bave ovom problematikom. Najčešće se radi o inkorporaciji silikatnih aerogelova u poroznu strukturu unutrašnjeg termoizalocionog sloja zaštitnog odela vatrogasaca i uporednom testiranju sa netretiranim vatrogasnim odelima koja su u primeni (ili uzorcima laminiranih tkanina koje se koriste za njihovu izradu). Aerogelovima se dodaju i drugi materijali, izraženih toplotnoizolujućih karakteristika, sa ciljem da se postigne pojačanje željenog efekta. Rezultati istraživanja su ohrabrujući, u smislu dobijanja vatrootporne odeće niže mase i boljih termoizolujućih karakteristika u odnosu na postojeću.


Ključne reči: Oštećenja parkovskog drveća, bolesti, rasprostranjenost, zdravstveno stanje, sanacija
Rezime: U istraživanju su identifikovani taksoni drveća i izvršena je analiza simptoma bolesti u elementu zelene infrastrukture centralnog gradskog jezgra Beograda - parku Gavrila Principa. Konstatovane su promene na stablima kao što su suhovrhost (37 stabala), suve grane u krošnji (120 stabala), slomljene grane u krošnji (119 stabala), nagnutost stabala (5 stabala). Zabeležene su i štete nanete antropogenim delovanjem kao što su povrede vrata korena, povrede na kori i dr. Evidentirana su plodonosna tela parazitskih i saprofitskih gljiva koje prouzrokuju sledeće simptome: trulež kore i drveta (iz rodova Inonotus i Phelilinus, kao i vrste Schizophyllum commune, Ganoderma adspersum i Neonectria galligena, piknidi Cytospora), guke različitih oblika i veličina i lučenje eksudata. Predlaže se uklanjanje stabala loše vitalnosti u cilju sprečavanja pogodnih uslova za razvoj patogena i dalje ulančavanje šteta kao i redovni zdravstveni pregledi i sprovodjenje mera nege i zaštite. Sva uklonjena stabla sukcesivno zameniti novim, zdravim stablima nabavljenim u regostrovanim, kontrolisanim rasadnicima.


Ključne reči: Urbane zelene površine, održivi urbani razvoj, urbani biodiverzitet, izbor taksona, adaptivnost
Rezime: Dendroflora je jedna od važnih komponenata koje podržavaju prostore kao elemente zelene infrastrukture sa ekološkim funkcijama u gusto naseljenim mestima. Stoga su istraživanja realizovana u centralnom gradskom jezgru Beograda koji je od druge polovine devetnaestog veka imao javni karakter, ali i stoga što su znanja o kompozicijama i diverzitetu dendroflore zastarela s obzirom na rekonstrukcije ovog prostora u prethodne dve decenije. Imajući u vidu navedeno, istraživanje ima za cilj identifikaciju raznolikosti dendroflore i komplementarnu analizu dendroflorističkih elemenata. Primenom bioekološke osnove evidentirano je ukupno 172 stabla, 159 m2 površina pod žbunjem, 5 živih ograda i 1 penjačica u vertikalnom ozelenjavanju. Najzastupljeniji su autohtoni taksoni (37,8%), slede alohtoni u procentu 35,8%, kultivari sa 15,1%, a najmanje ima hibridnih (11,3%). Najdominantniji su listopadni sa 75,5%, dok su zimzeleni taksoni zastupljeni sa 24,5%. Od ukupno 53 taksona maksimalnu ocenu dekorativnosti ima 15 taksona skrivenosemenica, a najvišu ocenu (4,5) od golosemenica ima tisa. Istraživanje potencira da se pojedinačna stabla lužnjaka, javorolisnog platana, divljeg kestena i kultivara hrasta lužnjaka vretenaste krošnje stave pod zaštitu, a da se dendroflora uvede u GIS zelenih površina Beograda.




Ključne reči: Požar, noćni klub, evakuacija, panika, bezbednost, zakonodavstvo, institucionalna odgovornost, Srbija
Rezime: Požari u noćnim klubovima i diskotekama spadaju među najsmrtonosnije nesreće u savremenim gradskim sredinama. Ovaj rad analizira uzroke takvih tragedija, ponašanje ljudi tokom evakuacije, kao i odgovornost institucija i zakonskih okvira koji bi trebalo da spreče njihove posledice. Kroz analizu poznatih slučajeva iz sveta, poput požara u klubovima The Station, Kiss i República Cromañón, kao i tragedija u Srbiji – Kontrast i Laundž – ukazuje se na obrasce koji se ponavljaju bez obzira na geografski ili pravni kontekst. Posebna pažnja posvećena je psihologiji mase, odnosno razbijanju mita o panici, i modelima evakuacije koji se koriste u savremenim simulacijama. Prikazana je i analiza relevantnih propisa u Republici Srbiji, uključujući Zakon o zaštiti od požara i njegove izmene nakon tragedije u Novom Sadu. Cilj rada je da, na osnovu naučnih i stručnih uvida, ponudi konkretne preporuke za unapređenje bezbednosti u ugostiteljskim objektima.




Ključne reči: Požar, kulturna baština, verski objekti, Hilandar, Notr Dam, Narodna biblioteka, evakuacija umetnina, sistemi gašenja
Rezime: Požari u verskim i kulturno-istorijskim objektima predstavljaju ozbiljan izazov za vatrogasno-spasilačke jedinice. S jedne strane, neophodno je brzo i efikasno reagovati kako bi se sprečilo širenje požara, a s druge, svaki pogrešan potez može prouzrokovati nepopravljivu štetu na umetničkim i istorijskim vrednostima. Ovaj rad daje pregled ključnih problema u zaštiti ovakvih objekata – od tehničkih ograničenja, preko pristupa i metode gašenja, do organizacije evakuacije umetnina. Posebna pažnja posvećena je studijama slučaja manastira Hilandar, katedrale Notr Dam i Narodne biblioteke Srbije, kako bi se na konkretnim primerima ukazalo na propuste, ali i dobra rešenja. Na osnovu toga predložene su smernice za unapređenje sistema zaštite.





Ključne reči: Pesticidi, monitoring, voda, metode, zakonodavstvo
Rezime: Zbog direktnog toksičnog uticaja na ljude, kao i zbog uticaja na vodenu biocenozu i moguću akumulaciju u lancu ishrane, zagađenje voda pesticidima predstavlja problem koji zahteva sistematsko praćenje. Danas su brojna istraživanja koja imaju za cilj detekciju pesticida u površinskim i podzemnim vodama, te pijaćoj vodi poreklom iz podzemnih voda. Poseban je problem što se u životnoj sredini pesticidi razgrađuju na metabolite od kojih su neki toksičniji od samih pesticida. Pored izrazite tosičnosti pesticidi su perzistentni toliko da u okolini ostaju do 50 godina. U radu je ukratko prikazan pregled metodologije određivanja pesticida u vodama, sa zakonskom regulativom koja je osnova dobre prakse za bezbedne upotrebe pesticida.






Ključne reči: Ljudska greška, upravljanje rizikom, automatizacija, donošenje odluka, psihološki faktori, HFACS metoda
Rezime: Predmet ovog istraživanja je analiza ljudske greške u organizacijama, sa tehničkog aspekta, njen uzrok i moguće posledice koje nastaju usled greške. Osnova analize leži u stavu da odluke i ponašanje ljudi imaju ključan uticaj na performanse sistema tokom celokupnih procesa i ciklusa.Praksa pokazuje da su nepravilna ili neadekvatna ljudska ponašanja najčešći faktori koji dovode do neželjenih događaja. Zbog toga su analize ljudske greške potrebne za formiranje strategija za minimizaciju istih i obavezan su deo savremenog upravljanja projektima i procesima, gde se sve više stavlja naglasak na proučavanje pouzdanosti ljudi i ljudskih grešaka. Ljudska greška se definiše kao svako delovanje koje izlazi izvan definisane tolerancije ili odstupanje od normi koje su unapred postavljene, bilo formalno ili neformalno, kroz sistem. Pored prikaza različitih metodoloških pristupa u analizi ljudskih grešaka, u ovom radu biće detaljno predstavljena metoda "Analiza i sistem klasifikacije ljudskih grešaka" (Human Factors Analysis and Classification System – HFACS) [1].





Ključne reči: Razvijanje svesti, održivi razvoj, reciklaža, učenik, sekundarne sirovine
Rezime: Pored edukacije i razvijanja svesti kod ljudi o održivom razvoju i smanjenju stvaranja otpada, najvažniji korak koji možemo da preduzmemo kako bismo zaštitili životnu sredinu i sačuvali prirodne resurse za potrebe budućih generacija jeste reciklaža. Ukoliko nije moguće da sprečimo nastajanje otpada, najbolja opcija bila bi smanjenje količine nastalog otpada na izvoru nastajanja. To je tema o kojoj najviše diskutujemo na časovima. Većina učenika smatra da je od presudnog značaja kod reciklaže materijala da se sav otpad razvrsta na mestu nastanka. Stav većine učenika je da ukoliko bismo svi usvojili ovaj način sakupljanja otpada, došlo bi do manje količine stvaranja otpada koji odlazi na deponije, samim tim jer vodimo računa o svakom koraku u hijerarhiji upravljanja otpadom. Ukoliko budemo primenjivali ovaj način razvrstavanja otpada, kada otpad bude transportovan do reciklažnih centara i postrojenja za tretman otpada tada bi se brže, efikasnije, jeftinije i sa manje otpadaka reciklirao otpadni materijal, te bismo dobili sekundarnu sirovinu za dalju upotrebu. Krajnji cilj je da što je više moguće prirodne sirovine zamenimo sekundarnim sirovinama i time sačuvamo prirodne resurse i smanjimo negativane uticaje na životnu sredinu usled eksploatacije mineralnih sirovina i odlaganja otpada.






Ključne reči: Bespilotne letjelice, požari, vatrogastvo, prevencija požara, gašenje požar, nadzor požara, dronovi, zračni nadzor
Rezime: Prevencija i gašenje požara zahtijevaju točne i pravovremene informacije iz zraka, što je u novije vrijeme omogućeno sve češćom uporabom bespilotnih letjelica kao učinkovitijem i ekonomičnije alternativom helikopterima i avionima. Ovaj rad prikazuje primjenu sustava bespilotnog zrakoplovstva u vatrogastvu, ističući njihove specifičnosti, ulogu i važnost u prevenciji, gašenju i nadzoru požara. Navedeni su primjeri najčešće korištenih komercijalnih dronova u vatrogasnim sustavima te njihove konkretne primjene, uključujući i primjer Javne vatrogasne postrojbe Grada Karlovca. Najveća prednost bespilotnih letjelica jest mogućnost pružanja slike iz zraka u stvarnom vremenu, što olakšava otkrivanje, lociranje i kontrolu požara. Letjelice većeg dometa korisnije su za prevenciju požara nad velikim šumskim područjima, dok su manje, okretnije letjelice prikladnije za nadzor aktivnih požara. Generičke rekreativne letjelice mogu se koristiti u vatrogastvu, no zbog ograničenih performansi nisu učinkovite za veća požarišta.




Ključne reči: Energy, renewable energy sources, environment, education and information about renewable energy sources
Rezime: The modern world is facing increasingly pronounced environmental challenges and the urgent need for sustainable development. In this context, renewable energy sources have become a key element of the energy transition and environmental protection. Although technological solutions for their utilization are advancing, their success largely depends on the knowledge, attitudes, and perceptions of citizens. This paper analyzes the awareness and attitudes of respondents in Serbia regarding renewable energy sources, with special attention to the perception of climate change and the potential of an increased number of sunny days for the development of solar energy. The findings highlight the importance of education and the internet as the main sources of information, as well as the need for additional education in schools and universities to enable more effective implementation of renewable energy sources.

Nove tehnologije u drugim oblastima





Ključne reči: Digitalne tehnologije, menadžment talenta, veštačka inteligencija, nosivi senzori, sportski trening, analitika velikih podataka
Rezime: Digitalne tehnologije igraju ključnu ulogu u savremenom menadžmentu sportskih talenta, omogućavajući preciznu identifikaciju, razvoj i zadržavanje sportista. Ovo istraživanje analizira efikasnost nosivih senzora, analitike velikih podataka i veštačke inteligencije u sportskom kontekstu. Rezultati pokazuju da veštačka inteligencija ima najvišu tačnost (93.4%) i AUC vrednost (0.96), dok analitika velikih podataka takođe pokazuje visoku efikasnost (91.5%). Nosivi senzori, iako manje pecizni, omogućavaju kontinuirano praćenje fizičkih parametara sportista, što je korisno u svakodnevnoj praksi. Glavni izazovi u primeni tehnologija uključuju zaštitu privatnosti podataka i potrebu za edukacijom trenera. Kombinovana upotreba različitih digitalnih alata može značajno unaprediti menadžment talenta, omogućavajući presonalizaciju treninga i bolju prevenciju povreda.





Ključne reči: Digitalizacija, kulturno nasleđe, informacione tehnologije, virtuelni turizam, digitalno nasleđe
Rezime: Upotreba informacionih tehnologija u digitalizaciji kulturne baštine započela je 1976. godine stvaranjem prvog digitalnog kataloga. Unapređivanje standarda za upotrebu digitalnih tehnologija u svim fazama procesa digitalizacije u kulturi doprinose kontinuiranom radu na razvoju kulturnih navika i potreba društva i uspostavljanju interaktivnog odnosa sa posetiocima kulturnih atrakcija. Digitalizacija kulturnog nasleđa je savremeni alat za ostvarivanje ciljeva kulturne politike koji doprinosi povećanju nivoa učešća u svim oblicima kulturnog života kroz interaktivnost i personalizaciju korisnika, kao i usklađivanju kulturnog sistema sa standardima Evropske unije. Pod digitalizacijom kulturne baštine se podrazumeva stvaranje multimedijalnih baza podataka čijom implementacijom se pristupa afirmaciji kulturne baštine na inovativan i autentičan način. Implementacija inovativnih načina doživljaja kulturne baštine utiče na širenje i stvaranje nove publike (posetilaca/korisnika), tj. privlačenje novih tržišnih segmenata kroz afirmaciju kulturnih sadržaja putem digitalnih komunikacionih kanala. Rad ima za cilj da ukaže na primere dobre prakse u oblasti digitalizacije kulturnog nasleđa, sa posebnim akcentom na projekat „Digitalni multimedijalni vodič Starog grada Užica”.




Ključne reči: Pametni gradovi, prevencija kriminala, video nadzor, međunarodni standardi, analiza
Rezime: Urbanizacija i tehnološki razvoj donose nove izazove u oblasti bezbednosti, naglašavajući potrebu za inovativnim pristupima u prevenciji kriminala. Pametne tehnologije, poput video-nadzora sa veštačkom inteligencijom, analize velikih podataka i IoT senzora, sve više se koriste u globalnoj borbi protiv kriminala. Ovaj rad ispituje primenu tehnologija pametnih gradova u prevenciji kriminala u Republici Srbiji, sa posebnim osvrtom na njihovu usklađenost sa međunarodnim standardima. Cilj je identifikovati ključne izazove u implementaciji i predložiti rešenja za unapređenje bezbednosnih strategija. Analiza obuhvata prednosti i ograničenja postojećih sistema, poređenje sa međunarodnim praksama i mogućnosti za njihovo unapređenje. Posebna pažnja posvećena je ulozi digitalne infrastrukture, zakonodavnog okvira i institucionalne saradnje u jačanju mera prevencije kriminala. Rezultati ukazuju na potrebu modernizacije i prilagođavanja bezbednosnog sistema Republike Srbije globalnim trendovima kako bi se pametne tehnologije efikasnije koristile.





Ključne reči: Bezbednost u školama, krizne situacije, oružani napad, prosvetni radnici, model obuke, prevencija nasilja, psihološka otpornost
Rezime: U savremenom društvenom kontekstu, oružani napadi u školskim ustanovama predstavljaju ozbiljnu pretnju koji mogu da izazovu katastrofalne posledice po fizičku i psihološku bezbednost učenika, nastavnika i šire zajednice. Cilj ovog rada je razvoj teorijski utemeljenog i praktično primenljivog modela obuke prosvetnih radnika i učenika za reagovanje u situacijama oružanog napada, uz poštovanje postojećeg normativnog okvira Republike Srbije, a posebno Postupanje ustanova obrazovanja i vaspitanja u kriznim događajima [1]. Model se zasniva na tri međusobno povezane komponente: preventivnoj, operativnoj i postkriznoj. Poseban akcenat stavljen je na međusektorsku saradnju, kao i na kontinuiranu evaluaciju i profesionalni razvoj zaposlenih. Rad doprinosi razvoju sistematskog pristupa bezbednosti u školama kroz formulisanje održivog i primenljivog modela koji povezuje naučnu teoriju i praksu. Pored naučnog doprinosa, rad može poslužiti kao osnova za buduće zakonske i strateške promene u oblasti obrazovne bezbednosti u Srbiji.

*Svi radovi u ovom zborniku su prošli recenziju, ali ipak punu odgovornost za tačnost i originalnost sadržaja snose isključivo autori.

*All papers in the Proceedings have been peer-reviewed; however, their authors are solely responsible for the accuracy and originality of the content.